Trong quá trình khai quật khảo cổ năm 2025, các nhà khảo cổ đã phát hiện một hệ thống móng cột có kích thước đặc biệt lớn, vượt xa các phát hiện trước đây tại Hoàng thành Thăng Long. Nổi bật trong số này là một móng cột được tạo bởi 81 lớp đầm liên tiếp, dày khoảng 4m, với diện tích bề mặt từ 15–18m², tương đương diện tích một căn nhà nhỏ.
Theo PGS.TS Tống Trung Tín, Chủ tịch Hội Khảo cổ học Việt Nam, đây là loại móng cột có quy mô lớn nhất từng được xác định trong lịch sử kiến trúc Việt Nam.
Đáng chú ý, hệ thống các móng đơn được phát hiện chủ yếu phân bố trong lòng kiến trúc, trong khi các móng kép lại nằm ở khu vực rìa bên ngoài. Từ những móng cột đã xuất lộ, các nhà nghiên cứu bước đầu xác định Chính điện Kính Thiên có quy mô theo chiều đông – tây gồm 9 gian. Giới hạn theo chiều bắc – nam hiện vẫn cần tiếp tục nghiên cứu để có thể khẳng định chính xác mặt bằng quy hoạch tổng thể của công trình.
Các móng nền và móng cột của kiến trúc điện Kính Thiên thời Lê sơ và Lê Trung hưng (thế kỷ 15 – 18) được xây dựng trên nền đất sét của các giai đoạn sớm hơn, gồm thời Trần (thế kỷ 13 – 14), thời Lý (thế kỷ 11 – 12) và thời Tiền Thăng Long (thế kỷ 7 – 10).
Để làm rõ bối cảnh phát hiện, theo Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội đã phối hợp với Viện Khảo cổ học triển khai khai quật khảo cổ tại khu vực nền điện Kính Thiên, thuộc trục trung tâm Hoàng thành Thăng Long – Hà Nội, với tổng diện tích 580m².
Vị trí khai quật nằm dưới nền tòa nhà Pháo binh (CT04). Công trình này đã được hạ giải theo quyết định 46 COM 7B.43, với quy trình hạ giải có kiểm soát, tuân thủ các hướng dẫn của UNESCO và Hiến chương Quốc tế về Bảo tồn và Trùng tu Di tích và Di chỉ năm 1964 (Hiến chương Venice), phù hợp với Luật Di sản văn hóa Việt Nam năm 2024.
Theo báo cáo kết quả sơ bộ, địa tầng khu vực khai quật hiện tại dày khoảng 6m, gồm 6 lớp văn hóa kéo dài từ thời Tiền Thăng Long đến thời hiện đại (thế kỷ 19 – 20). Trong đó, lớp văn hóa thời Lê dày nhất, gần 3m, bao gồm cả giai đoạn Lê sơ và Lê Trung hưng.
Tương ứng với các tầng văn hóa là hệ thống dấu tích kiến trúc phong phú, gồm: một hàng gạch đỏ thời Trần (thế kỷ 13 – 14), một hàng gạch xám thời Lê sơ (thế kỷ 15 – 16), nền đá lát Ngự Đạo, 14 móng kiến trúc của Chính điện Kính Thiên thời Lê Trung hưng (thế kỷ 17 – 18).
Tính cả các đợt khai quật năm 2011, 2023 và 2025, tổng số móng cột của Chính điện Kính Thiên đã được phát lộ là 30 trên tổng số 36 móng, gồm hai loại móng đơn và móng kép. Ngoài ra, các nhà khảo cổ còn phát hiện 2 cống nước thời Nguyễn (thế kỷ 19) và 26/64 móng cột của kiến trúc điện Long Thiên.
Dấu tích điện Long Thiên cho thấy sự trùng khớp hoàn toàn với giới hạn đông – tây của tòa nhà Pháo binh thời Pháp thuộc. Hệ thống móng cột và cống thoát nước được phát lộ cho phép khẳng định điện Long Thiên được vua Gia Long xây dựng theo kiến trúc đặc trưng của triều Nguyễn là “trùng thiềm điệp ốc”, với tiền điện và chính điện đặt chung trên cùng một nền móng, kết nối bằng gian thừa lưu.
Song song với khai quật thực địa, Trung tâm Bảo tồn Di sản Thăng Long – Hà Nội đang thay đổi phương pháp tiếp cận trong nghiên cứu, đẩy mạnh ứng dụng công nghệ thông tin vào khảo cổ học. Các dữ liệu khai quật được số hóa, phục vụ việc nghiên cứu, so sánh và phục dựng 3D các công trình kiến trúc cổ.
Theo các nhà nghiên cứu, những cổ vật có quy mô đặc biệt lớn vừa được phát hiện đang trở thành dữ liệu đầu vào quan trọng cho các mô hình phục dựng không gian ba chiều và bản sao số (digital twin). Việc phục dựng đòi hỏi phải nghiên cứu chi tiết từng bộ phận, ghép nối các mảnh ghép còn thiếu, kết hợp đối chiếu tư liệu lịch sử để tiến tới trưng bày, giúp công chúng tiếp cận di sản một cách trực quan và dễ hiểu hơn.
Trong khảo cổ học, Việt Nam hiện cũng đang ứng dụng nhiều công nghệ cao như trí tuệ nhân tạo (AI) và thị giác máy tính (computer vision). AI hỗ trợ xử lý và phân tích khối dữ liệu khảo cổ khổng lồ tích lũy qua nhiều thập kỷ, trong khi công nghệ thị giác máy tính giúp nhận diện hiện vật, lập bản đồ chính xác các địa điểm cổ, phát hiện các mô hình ẩn trong cảnh quan và thậm chí ghép nối những hiện vật vỡ vụn.
